Podejrzewam, że w życiu każdego właściciela czworonoga przyjdzie taki moment, gdy podczas wizyty w gabinecie weterynaryjnym usłyszy o konieczności zastosowania diety eliminacyjnej czy hipoalergicznej. Czym są te diety? Dlaczego i w jakich schorzeniach je stosujemy? Jak prawidłowo wdrożyć taką dietę u Twojego psa? Odpowiedzi na te i inne pytania przeczytasz w poniższym artykule.
Kiedy lekarz weterynarii zaleci stosowanie specjalistycznej diety?
Zwierzęta tak jak i ludzie, mogą cierpieć na różne dolegliwości ze strony układu pokarmowego a wszelkie niepokojące objawy powinny być sygnałem, że konieczne jest zastosowanie diety eliminacyjnej. W takiej sytuacji, problemy tego typu powinny zostać sprawdzone przez weterynarza, który zbada organizm psa i zaleci odpowiednie kroki i działania. W kolejnych akapitach przedstawię najczęstsze sytuacje, w których dieta psa alergika powinna przybrać bardziej specjalistyczny charakter.
Alergia pokarmowa i nietolerancja pokarmowa u psa i kota
Nasza świadomość i wiedza o występowaniu alergii pokarmowych u ludzi znacząco wzrasta. Są one częściej diagnozowane, występują u coraz większej części społeczeństwa. Wiemy, że ma to związek z chemizacją rolnictwa, występowaniem w naszym codziennym środowisku większej ilości alergenów. Wiemy też, że wychowywanie dzieci w środowisku pozbawionym „brudnych” bakterii czy pasożytów zmienia funkcję układu odpornościowego z walki z patogenami na walkę z alergenami. Alergie są po prostu chorobą cywilizacyjną.
Nasze psy czy koty, żyją w takim samym środowisku jak my. Oddychają tym samym zapylonym, pełnym spalin powietrzem, mieszkają w mieszkaniach, w których unoszą się alergizujące ftalany, jedzą karmy produkowane często z gorszych jakościowo produktów. Są więc narażone na podobny zestaw czynników sprzyjających występowaniu alergii. Lekarze weterynarii dysponują coraz doskonalszymi narzędziami do diagnostyki alergii, a właściciele coraz częściej są świadomi tego, że alergia to nie jest jednorazowy problem, ale choroba na całe życie. Tu nie wystarczy zaleczenie problemu jednym zastrzykiem, lecz rozsądne prowadzenie pacjenta i unikanie potencjalnych alergenów.
Alergia jest to nadmierna reakcja układu immunologicznego (obronnego) na nieszkodliwy czynnik zwany alergenem. Takim alergenem mogą być substancje spożywane w karmie – mówimy wtedy o alergiach pokarmowych. W przypadku alergii środowiskowych uczulają substancje, z którymi zwierzę ma kontakt poprzez drogi oddechowe (alergie wziewne), skórę (alergie kontaktowe) lub w wyniku użądlenia owadów. W wyniku kontaktu z alergenem organizm wydziela między innymi histaminę, cytokiny oraz inne substancje wywołujące w organizmie reakcję zapalną objawiającą się rozszerzeniem naczyń (zaróżowienie skóry), wydzielaniem śluzu w drogach oddechowych (katar), stymulacją zakończeń nerwowych (świąd, czyli swędzenie), skurczami mięśni gładkich (biegunka, wymioty). W ekstremalnych przypadkach dochodzi do wstrząsu anafilaktycznego, to jest do zagrażającego życiu rozszerzenia naczyń obwodowych (naczyń całego ciała), co powoduje nagłe obniżenie ciśnienia krwi i uniemożliwia prawidłową pracę serca i zaopatrzenie organizmu w tlen.
Na problem alergii pokarmowej często nakłada się i komplikuje obraz kliniczny problem nietolerancji pokarmowej, czyli niepożądanej reakcji na składniki pokarmowe, ale przebiegającej bez udziału mechanizmów układu odpornościowego. Najbardziej znanym przykładem nietolerancji pokarmowej jest nietolerancja laktozy (białka mleka) wynikająca z niedoboru enzymu laktazy.
O ile nie jesteśmy (lub prawie nie jesteśmy) w stanie kontrolować całego, pełnego alergenów, środowiska otaczającego naszego pupila, o tyle mamy bezpośredni wpływ na to, jaką karmą i przysmakami go żywimy. Diety eliminacyjne czy też hipoalergiczne pozwalają nam na kontrolowanie objawów reakcji alergicznych na alergeny pokarmowe – najczęściej białko pochodzenia zwierzęcego, roślinnego, czasem substancje konserwujące czy zapachowe dodawane do karm komercyjnych, leków. Stosując tego typu diety, możemy zapobiegać reakcjom nadwrażliwości pokarmowej oraz różnicować alergie pokarmowe od środowiskowych. W dalszej części przybliżę Państwu tematykę przede wszystkim alergii pokarmowej.
Objawy alergii na składniki pokarmowe u psa i kota oraz ich diagnostyka
Wiele objawów alergii u zwierząt jest bardzo subtelna i tak naprawdę pokrywa się z objawami innych chorób. Lekarze weterynarii bardzo często, ze względu na ograniczony budżet właścicieli, muszą prowadzić, tak zwaną, diagnostykę przez wykluczenie. Kiedy przychodzi do mnie pacjent z nawracającą czy przewlekłą biegunką lub wymiotami, nawracającymi problemami skórnymi muszę w pierwszej kolejności wykluczyć błędy żywieniowe, przeprowadzić dokładne odrobaczanie (najlepiej w oparciu o badania kału), wykluczyć infekcje bakteryjne, grzybicze czy pasożytnicze skóry, wykonać podstawowe badanie krwi. Gdy dalej nie mam diagnozy, zaczynam podejrzewać występowanie alergii, gdyż ¼ przypadków świądu niesezonowego jest spowodowana alergią pokarmową, a w ¼ przypadków alergii pokarmowej występują zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Gdy wykluczę tło alergiczne objawów zlecam dalszą diagnostykę obrazową czy inne badania specjalistyczne.
Jak potwierdzić alergię u psa i kota?
Istnieją testy alergiczne, które wykrywają we krwi psa czy kota obecność swoistych przeciwciał skierowanych przeciwko alergenom. Testy te są bardzo dokładne i o ile są precyzyjnym narzędziem do określenia nadwrażliwości organizmu na alergen, o tyle nie mówią nam o tym czy po kontakcie z tym alergenem rzeczywiście wystąpią objawy chorobowe, które obserwujemy. Jeżeli po wykonaniu takich testów uzyskamy informację, że zwierzę ma na przykład nadwrażliwość na konkretne pyłki pozostaje nam obserwować nasilenie zmian skórnych w korelacji z kalendarzem pyleń. W przypadku alergenów pokarmowych, ze względu na inny mechanizm ich oddziaływania na organizm, sprawa nie jest tak prosta. Uzyskane z testów alergicznych informacje powiedzą nam, które białka pokarmowe możemy podejrzewać o występowanie alergii. Czyli wszystko jasne, tak? No właśnie niekoniecznie. Sprawę komplikują reakcje krzyżowe, a więc sytuacje, gdy przeciwciała przeciwko jednemu alergenowi i tak naprawdę wychwytują szereg alergenów podobnych budową. Możemy uzyskać informacje, że nasz pies jest uczulony np. na królika Ory c PGM1. Super, czyli jak nie będę dawać królika, to będzie już dobrze? No nie, bo dalej w opisie wyniku czytamy, że jest to alergen, który daje reakcje krzyżowe z mięsem innych ssaków, drobiu, ryb i gadów. Chudsi, o co najmniej parę stów dowiadujemy się, że pozostaje nam zabawa z dietą. Przez powyższy przykład chcę Państwu wyjaśnić, że pomimo bardzo już doskonałych narzędzi diagnostycznych „złotym standardem” w diagnostyce alergii pokarmowych, a także różnicowaniu ich z alergiami skórnymi, pozostaje prowadzenie diet eliminacyjnych i prób prowokacyjnych. Jest to opcja często bardziej ekonomiczna oraz, prawidłowo przeprowadzona, pewniejsza.
Pozostałe schorzenia przewodu pokarmowego
W przypadku wielu jednostek chorobowych przewodu pokarmowego występujące objawy są bardzo niespecyficzne i częściowo nakładają się na objawy alergii czy nietolerancji pokarmowych. Ze względów ekonomicznych czy też zdrowotnych warto jest, w pierwszej kolejności, wprowadzić u pacjenta dietę z nowym źródłem białka lub dietę hydrolizowaną i obserwować reakcję organizmu, zamiast wykonywać kosztowne czy inwazyjne badania lub podawać silne leki przeciwzapalne. Takie postępowanie jest zalecane, chociażby w leczeniu przewlekłych enteropatii (zapaleń jelit na różnym tle) czy chłoniakach jelit.
Czym są diety eliminacyjne, hipoalergiczne czy hydrolizowane i jak je wprowadzać?
Są przede wszystkim najlepszym narzędziem diagnostycznym w różnicowaniu alergii pokarmowych od środowiskowych jak również pozostałych schorzeń dających objawy dermatologiczne czy z przewodu pokarmowego. Prawidłowo dobrane są też metodą leczenia. Na czym więc prawidłowa dieta eliminacyjna polega?
Prawidłowa dieta eliminacyjna powinna się składać wyłącznie ze składników pokarmowych (głównie białka i węglowodany), które nigdy wcześniej nie były zwierzęciu podawane. W praktyce jest to trudne do wykonania ze względu na tendencję właścicieli do żonglowania różnymi smakami i firmami karm komercyjnych czy też do podania pokarmów przygotowywanych dla ludzi. Stąd komercyjnie dostępne są diety monobiałkowe (często na opakowaniu oznaczone z angielskiego „monoprotein”), których producent deklaruje, że w składzie występuje tylko jedno źródło białka zwierzęcego. Wybierając taką dietę, dobrze wybrać zupełnie egzotyczne dla naszego pupila białko np. z mięsa jelenia, kangura, koninę czy insekty. Obecnie za najczęstsze alergeny pokarmowe u psów uznaje się wołowinę, produkty mleczne, kurczaka, pszenicę i jagnięcinę. Rzadziej występują reakcje na soję, kukurydzę, jaja, wieprzowinę, ryby, ryż. W przypadku kotów najczęściej alergizuje wołowina, ryby, kurczak; rzadziej pszenica, kukurydza, produkty mleczne, jagnięcina. Początkowo wybierając dietę monobiałkową powinniśmy unikać właśnie tych składników. Wybierając dietę eliminacyjną dokładnie czytajmy etykiety kupowanych produktów. Sformułowanie „z królikiem” czy „bogata w dziczyznę” absolutnie nie oznacza, że karma ta zawiera tylko królika czy dziczyznę, jako źródło białka. Sprawę komplikuje dodatkowo brak uczciwości producentów karm dla zwierząt. Przeprowadzone w 2018 roku badania retrospektywne wykazały, że aż w 33 do 83 % komercyjnych karm monobiałkowych skład nie zgadzał się z deklarowanym na opakowaniu. Czyli dodawano tam składniki nieobecne w ich wykazie na etykiecie lub brakowało tych zadeklarowanych. Mogły również wystąpić zanieczyszczenia krzyżowe w procesie produkcji. Musimy pamiętać o istnieniu takich sytuacji, stąd do przeprowadzania diagnostyki alergii pokarmowych powinniśmy wybierać weterynaryjne diety lecznicze o zmniejszonej liczbie składników a niekoniecznie diety komercyjne znanych marek. Jeżeli pomimo naszych najlepszych starań nie udaje się prowadzić zwierzęcia na komercyjnych dietach monobiałkowych często jedynym wyjściem jest stosowanie diet hydrolizowanych (patrz dalej). Zdarzają się przypadki, że właścicielowi pozostaje samodzielne przyrządzanie pokarmów dla pupila, co musi być nadzorowane przez dietetyka weterynaryjnego szczególnie jeżeli dieta taka ma być stosowana długofalowo.
Diety hipoalergiczne to takie, które nie zawierają w swoim składzie substancji, które najczęściej wywołują alergie czy nietolerancje pokarmowe. Niestety alergenem może być każdy składnik diety stąd to, co jest dobre dla większości populacji niekoniecznie będzie odpowiednie dla Twojego pupila. Nie istnieje żadna lista produktów, których taka hipoalergiczna dieta nie powinna zawierać. Nie ma żadnego certyfikatu czy organu nadzorującego skład tego typu karm. Każdy producent sam wybiera, które składniki uważa za alergeny, a które nie. Diety hipoalergiczne nie są zalecane na etapie diagnostyki alergii lub też musimy dokładnie analizować składniki wypisane na opakowaniu z uwzględnieniem pewnej dozy nieufności do producentów karm. Można rozważyć ich stosowanie jako dieta docelowa po zakończonym procesie diagnostycznym, oczywiście jeżeli nie zawierają w swoim składzie zidentyfikowanych u naszego pupila alergenów pokarmowych.
Diety hydrolizowane stanowią najlepszy wybór w początkowej fazie diagnostyki czy różnicowania alergii. Dlaczego? Jak już wspomniałam powyżej alergenami są białka pokarmowe – cząsteczki duże (zwykle powyżej 10-70 kilodaltonów), zawierające na swojej powierzchni dużo miejsc wiązania przeciwciał aktywujących reakcję alergiczną. W procesie hydrolizy za pomocą substancji chemicznych (woda, kwas lub zasady) lub enzymów trawiennych duże cząsteczki białek są rozkładane na części składowe, czyli aminokwasy i małe peptydy. Powoduje to, iż przeciwciała nie mogą znaleźć swoich miejsc wiązania i wywołać reakcji alergicznej. Dodatkowo takie „pocięte” białka są łatwiej przyswajalne, stąd zalecane w chorobach przewodu pokarmowego. Źródłem białka hydrolizowanego w tego typu karmach są kurczak, wątróbka drobiowa, soja, łosoś i pióra. Są to diety produkowane pod ścisłymi rygorami jakości, jednak nawet one mogą ulegać kontaminacji krzyżowej w fabryce lub posiadać biała o większej masie cząsteczkowej niż deklarowana na opakowaniu. Wybierając hydrolizowaną karmę należy zwrócić uwagę na jak drobne fragmenty „pocięte” są białka – im drobniej tym lepiej. Niestety, część karm oznaczonych jako hydrolizowane ma masę cząsteczkową przetworzonych białek większą niż 10 kilodaltonów, więc tak naprawdę mogą w dalszym ciągu alergizować. Diety anallergenic to diety hydrolizowane zawierające zmodyfikowane białka o masie cząsteczkowej poniżej 1 kilodaltona. Niestety badania wykazały, że nawet tak rygorystycznie przygotowane diety mogą wywoływać świąd u psów z alergiami pokarmowymi.
Tabela podsumowująca wybrane cechy diet stosowanych w diagnostyce i leczeniu alergii pokarmowej.
Jak prawidłowo prowadzić dietę w chorobach alergicznych? – przede wszystkim właściwa karma
- Robimy to pod kontrolą lekarza weterynarii stosując się do jego zaleceń. Lekarz zaproponuje Państwu rodzaj i skład diety, który najlepiej będzie pasował do przypadku Państwa pupila. Nową dietę wprowadzamy stopniowo w ciągu 5-7 dni – nie można zmieniać żywienia z dnia na dzień.
- Podajemy tylko i wyłącznie wybraną dietę. Podawanie zwierzęciu jakichkolwiek innych pokarmów czy to w postaci smaczków, czy pozostałości ze stołu właściciela rujnuje założenia diety. Nie ma ekonomicznego ani diagnostycznego sensu prowadzenia diety eliminacyjnej, jeżeli dodajemy „coś ekstra”. Nawet najmniejsza ilość, okruszek czy wylizanie talerza może wywołać reakcję alergiczną. Należy, jeżeli to możliwe, odstawić suplementy diety, leki, pasty do zębów zawierające substancje smakowe oraz zwrócić uwagę na kapsułki, w których podawane są leki, gdyż mogą być zrobione z żelatyny wieprzowej. Jako nagrody podczas szkolenia stosujemy wybraną do prowadzenia diety karmę lub zabawę czy pieszczoty. Należy powiadomić wszystkich opiekunów zwierzęcia o wprowadzeniu nowej diety i zakazie dokarmiania pupila. Psy, które mają tendencję do podjadania na spacerach powinny być wyprowadzane w kagańcu. Jeżeli w domu mieszka więcej niż jeden zwierzak należy uniemożliwić wzajemne podjadanie czy wylizywanie misek, a nawet picie wody z jednej miski lub też stosować jedną karmę dla wszystkich czworonogów. Aby zredukować ryzyko spożycia nawet minimalnych ilości innej karmy należy przed wprowadzeniem diety dokładnie umyć i wyparzyć miski, używać najlepiej metalowych czy ceramicznych misek, przechowywać karmę dietetyczną w oryginalnym opakowaniu, a do jej nakładania używać nowego narzędzia.
- Wybraną dietę prowadzimy przez okres minimum 8 do 12 tygodni (w zależności od źródła literaturowego). Okres ten nie jest przypadkowy. Pozwala na wykluczenie również odległych w czasie reakcji alergicznych, pozwala na podgojenie zmian skórnych oraz rekonwalescencję podrażnionego przewodu pokarmowego. W tym czasie zapisujemy występowanie ewentualnych zmian skórnych czy zaburzeń żołądkowo-jelitowych, jak również sytuacje, które mogły doprowadzić do złamania diety (wycieczki, wizyty babci, …). Jeżeli uda się uzyskać remisję zmian lekarz weterynarii zadecyduje o kontynuowaniu diety lub też może zadecydować o rozpoczęciu prób prowokacyjnych. Jeżeli nie nastąpi poprawa stanu klinicznego dieta może zostać zmieniona np. na taką o innej kompozycji białek lub dietę hydrolizowaną.
- Próby prowokacyjne prowadzimy w porozumieniu z lekarzem prowadzącym! Robimy to w celu identyfikacji pokarmów wywołujących reakcje alergiczne czy niepożądane. Chcemy również upewnić się, że poprawa stanu klinicznego pacjenta wynika rzeczywiście z wprowadzenia diety, a nie np. ze zmiany sezonu pyleń lub też wyleczenia infekcji wikłających. Próba prowokacyjna polega na dalszym stosowaniu dotychczasowej diety leczniczej i jednorazowym podaniu innego składnika pokarmowego, a następnie obserwacji reakcji organizmu zwierzęcia. W praktyce wygląda to tak, że jednorazowo podajemy psu do posiłku np. gotowane mięso kurczaka (zalecane podejście) ewentualnie wcześniej podawaną karmę lub aromatyzowany lek, smakołyk (mniej zalecane podejście, bo tak naprawdę jednorazowo wprowadzamy szereg potencjalnych alergenów). Obserwujemy poziom świądu (jak bardzo pies się drapie) czy wystąpią zmiany skórne lub objawy żołądkowo-jelitowe. Reakcja alergiczna może ujawnić się w przeciągu godzin lub dni po podaniu nowego produktu, a czasem nawet po dwóch tygodniach stąd też próby prowokacyjne powinny być przeprowadzane w odstępach minimum dwutygodniowych. Jeżeli pupil po podaniu nowego składnika pokarmowego wykaże objawy alergiczne należy kontynuować wybraną dietę leczniczą aż do momentu cofnięcia objawów i dopiero wtedy próbować kolejnych składników.
Utrzymanie wybranej diety niezawierającej zidentyfikowanych, konkretnych alergenów daje bardzo dobre rokowanie. Niestety z czasem może dojść
do wystąpienia reakcji alergicznej i konieczna będzie zmiana diety. Pamiętajmy wtedy o możliwości wystąpienia zafałszowania składu diety komercyjnej, zanieczyszczenia diety alergenami w procesie karmienia zwierzęcia czy alergizacji nawet na dietach hydrolizowanych.
Schemat diagnostyki alergii w oparciu o dietę eliminacyjną.
Proces diagnostyki i leczenia zwierząt z problemami o tle alergicznym jest często drogą przez mękę zarówno dla właściciela jak i lekarza weterynarii. Niestety jest to problem, z którym spotykam się w swojej praktyce niemalże codziennie. Mam nadzieję, że powyższy artykuł wyjaśnił Państwu podstawowe kwestie dotyczące tego zagadnienia i uzupełnił wiedzę przekazaną przez lekarza prowadzącego. Jeżeli coś jest dla Państwa niejasne, śmiało pytajcie lekarzy weterynarii, ponieważ w leczeniu alergii konsekwencja i dobra współpraca na linii lekarz – właściciel jest niezbędna.
Powyższy tekst nie jest opracowaniem naukowym i celowo zawiera pewne uproszczenia. W celu poszerzenia wiedzy zapraszam do lektury artykułów ujętych w bibliografii.
dr lek. wet. Julia Kęsik-Maliszewska
Bibliografia
- Bizikova P., Olivry T. A randomized, double-blinded crossover trial testing the benefit of two hydrolysed poultry-based commercial diets for dogs with spontaneous pruritic chicken allergy. Vet Dermatol. 2016;27(4):289-e70. doi:10.1111/vde.12302
- Mueller, R.S., Olivry, T. & Prélaud, P. Critically appraised topic on adverse food reactions of companion animals (2): common food allergen sources in dogs and cats. BMC Vet Res 12, 9 (2016). doi: 10.1186/s12917-016-0633-8
- Naar J., Lesponne I. Kontrola jakości diet hydrolizowanych. Vetfocus 28,1 (2020).
- Olivry, T., Mueller, R.S. Critically appraised topic on adverse food reactions of companion animals (5): discrepancies between ingredients and labeling in commercial pet foods . BMC Vet Res 14, 24 (2018). doi: 10.1186/s12917-018-1346-y
- Stilwell N. Alergia pokarmowa u psów i kotów – unikanie niepowodzeń. Weterynaria po Dyplomie06 (2019).
